Kan een rechtsbijstandverzekering ons helpen om onze rechten als personen met een handicap te beschermen ?

Het opkomen voor individuele rechten, het aankaarten van ongelijke behandeling of discriminatie, door juridische bemiddeling of voor een rechtbank, is niet vanzelfsprekend.

In de praktijk is het voor veel burgers - en zeker voor personen met een handicap - bijzonder moeilijk om de eigen rechten te laten gelden. Juridische procedures zijn duur, complex en vaak langdurig.

Precies daarom bestaat de rechtsbijstandsverzekering: een instrument dat de financiële drempels tot gerechtigheid kan verlagen. In theorie biedt ze bescherming, maar in de praktijk is die bescherming niet altijd vanzelfsprekend of volledig.

Vanuit ons streven naar mensenrechten voor personen met een handicap hebben we vanuit GRIP aan Youri Devlaminck de onderzoeksopdracht gegeven om de rechtsbijstandsverzekering te onderzoeken. In dit artikel licht Youri op basis van zijn onderzoek toe wat een rechtsbijstandsverzekering inhoudt en waar je best op let wanneer je een rechtsbijstandsverzekering wilt afsluiten.

Wat is een rechtsbijstandsverzekering?

Een rechtsbijstandsverzekeraar informeert niet alleen over rechten, maar biedt ook financiële bescherming tegen de kosten van lange en dure gerechtelijke procedures. Een rechtsbijstandsverzekering betaalt (gedeeltelijk) de kosten van advocaten, experten, deurwaarders, aangetekende brieven, bemiddelingen en gerechtelijke procedures. Wat ze niet betaalt, zijn boetes, schadevergoedingen aan anderen of schade die men zelf heeft geleden.

Voor personen met een handicap - die vaker in conflict komen met administraties, zorginstellingen, ziekenfondsen of werkgevers - kan zo’n verzekering een cruciale hefboom zijn om rechten af te dwingen, zonder angst voor torenhoge gerechtskosten.

Verschillende types van rechtsbijstandsverzekeringen

Er is een onderscheid tussen twee soorten rechtsbijstandsverzekeringen:

1. Rechtsbijstandsverzekeringen gekoppeld aan andere verzekeringen

Sommige verzekeringen zijn gekoppeld aan een hoofdverzekering. Dat noemt men een gecombineerde polis. De rechtsbijstand wordt dan genomen als een uitbreiding bij de hoofdverzekering. Stopt de hoofdverzekering, dan stopt ook de rechtsbijstandsverzekering.
Deze rechtsbijstandsverzekeringen zijn goedkoop, maar ze zijn enkel bruikbaar voor geschillen die rechtstreeks te maken hebben met de hoofdverzekering.

Een rechtsbijstandsverzekering bij een autoverzekering is hier een voorbeeld van. Je kan ze gebruiken bij een juridisch conflict dat te maken heeft met je voertuig, bijvoorbeeld bij een discussie over wie aansprakelijk is na een ongeval, of – bij sommige polissen – bij een probleem met een herstelling door de garage. Voor andere problemen die niets met het voertuig te maken hebben, kan je deze verzekering niet gebruiken.

 

2. Rechtsbijstandsverzekeringen op zichzelf

Andere rechtsbijstandsverzekeringen staan los van andere verzekeringen. Dat is het geval met polissen die meerdere risico’s dekken in het kader van je privé- en professionele leven. Dat kan bijvoorbeeld gaan over consumentengeschillen, arbeidsconflicten, geschillen met administraties (zoals de Federale Overheidsdienst (FOD) of de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB)), fiscale zaken (soms), burenruzies of problemen rond huren en eigendom.

Deze zelfstandige polissen zijn belangrijk voor personen met een handicap, omdat veel van de problemen te maken hebben met sociale rechten, discriminatie, zorg, ondersteuning, werk of uitkeringen. Dat zijn domeinen die niet onder auto- of brand- of familiale verzekeringen vallen.

Hoe werkt een rechtsbijstandsverzekering?

De rechtsbijstandsverzekering biedt in de eerste plaats de mogelijkheid om zich te informeren over de eigen rechten. Maar dat is niet alles.

Minnelijke schikking of juridische procedure?

Bij rechtsbijstand hoeft men niet meteen aan een rechtszaak voor de rechtbank te denken. De rechtsbijstandsverzekeraar probeert meestal eerst tot een minnelijke schikking te komen. Dat betekent dat men, zonder tussenkomst van een rechtbank, zoekt naar een overeenkomst tussen de betrokken partijen.

Verzekeraars die een rechtsbijstandsverzekering aanbieden, hebben gespecialiseerde medewerkers in dienst die ervaring hebben met onderhandelen over dergelijke schikkingen. Dit heeft als voordeel dat men meteen weet waar men aan toe is. Men hoeft dan de onzekere uitkomst van een rechtszaak niet af te wachten. Pas wanneer er geen minnelijke schikking wordt bereikt, helpt de verzekeraar om het geschil via de rechtbank te regelen. Een mogelijk nadeel hierbij is wel dat een verzekeraar druk kan uitoefenen om niet te procederen.

Betaling van de kosten van de procedure

De rechtsbijstandsverzekering neemt ook de kosten op zich die nodig zijn om het conflict op te lossen: de verzending van (aangetekende) brieven, telefoongesprekken, opzoekwerk, ereloonkosten voor experten of advocaten, gerechtelijke of buitengerechtelijke procedurekosten, ...

De rechtsbijstandsverzekering dekt de kosten van de gerechtelijke procedure, maar niet de vergoeding die men op basis van een rechterlijke beslissing moet betalen. Dat kan bijvoorbeeld een schadevergoeding zijn wanneer men uiteindelijk toch aansprakelijk wordt gesteld.

Concreet: moet men voor de rechtbank verschijnen voor een verkeersovertreding, dan betaalt de verzekering de advocaat. Voor de boete draait men zelf op.

Hetzelfde geldt voor schadevergoedingen aan de tegenpartij. Soms kan men daarvoor wel een beroep doen op andere verzekeringen, zoals de Burgerlijke Aansprakelijkheid (BA) Familiale, de woonverzekering of de BA Auto.

Voor personen met een handicap is dit bijzonder belangrijk, omdat procedures tegen ziekenfondsen, verzekeringsinstellingen of overheidsdiensten vaak technisch en duur zijn.

Kan men zelf een advocaat kiezen?

Een van de kenmerken van een rechtsbijstandsverzekering is dat men vrij kan kiezen wie de belangen verdedigt.
Men kan vrij de advocaat kiezen in de volgende situaties:

• Als men het niet eens is met de verzekeraar over de manier waarop het dossier afgehandeld wordt. De verzekeraar meent bijvoorbeeld dat er geen oplossing in jouw voordeel kan worden gevonden, terwijl jij denkt de zaak wel te kunnen winnen. In dat geval kan je het advies van een advocaat naar keuze vragen. Dit noemt men de objectiviteitsclausule (tweede opinie).
  
  Er zijn dan twee mogelijkheden:

1. Jouw advocaat geeft de verzekeraar gelijk. Je betaalt dan 50% van de consultatiekosten van de advocaat, de rechtsbijstandsverzekering betaalt de andere 50%. Besluit men toch een proces aan te spannen, dan betaalt men de advocaat zelf. Indien men de zaak wint, dan betaalt de verzekeraar uiteindelijk toch de kosten van de advocaat.

2. Jouw advocaat geeft de verzekeraar ongelijk en je onderneemt verdere stappen. In dat geval betaalt de verzekeraar alle advocaatkosten, gerechtelijke kosten en dossierkosten.

• Als jouw belangen niet gelijklopen met die van de verzekeraar en er dus een belangenconflict is. Dat is bijvoorbeeld wanneer de tegenpartij bij dezelfde verzekeringsmaatschappij verzekerd is.
   
• Als men verwikkeld raakt in een gerechtelijke, administratieve of arbitrageprocedure. Ken je geen advocaat, dan kan de verzekeraar je een lijst geven met raadslieden waaruit je vrij kan kiezen.

Voor personen met een handicap is de vrije keuze van advocaat bijzonder belangrijk. In veel dossiers is gespecialiseerde kennis van specifieke rechten nodig. Niet iedere advocaat heeft de kennis, de competenties of de ervaring. 

Welke beperkingen heeft een rechtsbijstandsverzekering?

De rechtsbijstandsverzekeringsovereenkomst bepaalt welke betwistingen wel en niet gedekt zijn. Sommige overeenkomsten bieden bijvoorbeeld geen dekking voor betwistingen in het kader van bouwwerken of een echtscheiding. Men kan de verzekeraar vragen om de dekking uit te breiden tot betwistingen die niet in de standaardovereenkomst zijn opgenomen. Daarvoor moet wel een extra premie worden betaald.

Daarnaast heeft een rechtsbijstandsverzekering vaak een interventiedrempel. Dat betekent dat de verzekeraar niet tussenbeide komt wanneer het bedrag van de betwisting onder een bepaalde grens blijft. Meestal gaat het om betwistingen van minder dan 250 euro.

Ook kan aan de rechtsbijstandsverzekering een franchise (vrijstelling) gekoppeld zijn. Dit is het deel van de schade dat men zelf moet betalen, voordat de verzekeraar uitkeert. Het is een vast bedrag of percentage dat men draagt bij een schadegeval. Omdat men zelf een deel van het risico draagt, blijft de verzekeringspremie vaak lager.   

Tot slot bepalen de meeste verzekeringsovereenkomsten ook een maximale tussenkomst. Kosten die boven dat vastgelegde bedrag uitkomen, worden dan niet terugbetaald.

Op welke zaken moet men nog letten in de algemene voorwaarden? Beperkingen, valkuilen en uitsluitingen

De geografische dekking van de rechtsbijstandsverzekering is vaak beperkt tot de Europese Unie of de Benelux. Conflicten buiten dat gebied worden meestal niet gedekt.

Niet alle conflicten vallen automatisch onder de dekking. Het gaat enkel om bepaalde rechtsgebieden, zoals consumentenzaken, sociale rechten, arbeidsconflicten, wonen en huur, verkeerszaken, fiscaal recht (soms), erfrecht of familierecht (beperkt).

Daarnaast zijn er verschillende uitsluitingen. Zoals: opzettelijke of strafbare feiten, conflicten die al bestonden bij het afsluiten van de verzekering, zakelijke conflicten (tenzij men daar een specifieke zakelijke rechtsbijstandsverzekering voor heeft), zaken met een zeer klein belang (bijvoorbeeld minder dan 250 of 500 euro), echtscheidingen (niet of slechts beperkt gedekt), geschillen met de eigen rechtsbijstandsverzekeraar, tenzij een onafhankelijkheidsgarantie wordt ingeroepen, zoals bij de vrije keuze van advocaat.

Vaak geldt een wachttijd van 3 tot 6 maanden na het afsluiten van de verzekering voordat men gebruik mag maken van de dekking. De zaak moet ook tijdig gemeld worden, bij voorkeur binnen 1 maand nadat het conflict is ontstaan.

De meeste polissen voorzien een maximale vergoeding per conflict, bijvoorbeeld 15.000 euro aan juridische kosten. Voor langdurige administratieve procedures of medische expertises kan dat bedrag onvoldoende zijn.

Soms geldt ook een eigen bijdrage, waarbij een deel van de kosten zelf moet worden betaald.

Procedures tegen algemene beleidsmaatregelen en wetgeving zijn soms niet gedekt. Voor mensen met een handicap is vooral dat laatste problematisch. Een rechtsbijstandsverzekering dekt veelal geen procedures tegen algemene beleidsmaatregelen, zoals wachtlijstbeleid, regels rond het persoonsvolgend budget (PVB) of decretale wijzigingen. Het gaat dan om collectieve of systemische discriminatie, een domein dat verzekeraars vaak uitsluiten.

Ook de opzegging van de polis is wettelijk geregeld. Een verzekeraar mag een polis enkel opzeggen in duidelijk vastgelegde gevallen, zoals op de jaarlijkse vervaldag met een opzegtermijn van minstens 3 maanden, na een schadegeval (binnen een bepaalde termijn), bij wanbetaling van de premie, bij fraude of opzettelijke misleiding en bij een wijziging van het risico. Een opzegging mag niet willekeurig gebeuren. Verzekeraars moeten daarbij strikte wettelijke procedures volgen.

Praktische tips

Vergelijk de verzekeringspremies altijd met de dekkingen die in de overeenkomst worden aangeboden. Er bestaan grote verschillen in waarborgen tussen de verzekeringscontracten.

Aarzel niet om meerdere verzekeringsmakelaars en verzekeraars te contacteren om de gedekte risico’s en premies met elkaar te vergelijken. Vraag expliciet naar de dekking van sociale (zekerheids-) rechten en administratieve geschillen.

Bekijk regelmatig de verzekeringspolissen samen met een makelaar of een advocaat.

Weet dat je altijd vrije keuze van advocaat hebt.

Bewaar bij een conflict alle documenten, zoals brieven, e-mails en medische attesten.

Meld een geschil onmiddellijk aan de verzekeraar. Een laattijdige melding kan ertoe leiden dat de dekking wordt geweigerd.

Ken jouw rechten rond de objectiviteitsclausule.

Conclusies

Een rechtsbijstandsverzekering kan een krachtige motor zijn voor gelijke toegang tot het recht. Maar voor personen met een handicap - die vaak worden geconfronteerd met complexe en structurele hindernissen - is de bescherming vaak ontoereikend of beperkt. Veel geschillen bij personen met een handicap vallen buiten de standaardpolissen. De conflicten zijn vaak complex en van fundamenteel belang voor de levenskwaliteit.

Het zou aangewezen zijn dat de verzekeringssector evolueert naar ruimere, inclusievere en transparantere rechtsbijstand, afgestemd op de realiteit van mensen die hun rechten vandaag vaak moeilijk kunnen afdwingen. Toegang tot de eigen rechten mag geen privilege zijn. Het is een mensenrecht - en rechtsbijstand is een van de middelen om dat recht af te dwingen.

Daarom is het belangrijk dat organisaties en belangenbehartigers blijven aandringen op ruimere dekkingen voor sociale rechten en handicapspecifieke geschillen, lagere drempels voor juridische bescherming en duidelijke polisvoorwaarden.