Drie december is geen feestdag voor mensen met een handicap

De Verenigde Naties riepen 3 december uit tot de 'Internationale Dag voor Mensen met een Handicap'.

GRIP vindt dat er weinig redenen zijn om te vieren. Bij de opmaak van het tweede schaduwrapport voor het VN-Comité dat over de rechten van personen met een handicap waakt, stoten wij op tal van verzwegen mensenrechtenschendingen. 

Even kaderen:

* In het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap (VRPH of VN-Verdrag Handicap) heeft de internationale gemeenschap vastgelegd hoe men de mensenrechten van personen met een handicap best realiseert.

* Vlaanderen en België hebben dat VN-Verdrag Handicap in 2009 goedgekeurd. Dus bijna 15 jaar geleden.

* Augustus 2024 zal het VN-Comité in Genève zich voor een tweede keer buigen over de toepassing van dit mensenrechtenverdrag.

* GRIP publiceerde in 2011 een eerste schaduwrapport en is nu zo goed als klaar met de opmaak van een tweede schaduwrapport. Afgevaardigden van GRIP zullen ook aansluiten bij de bespreking in Genève op 20 en 21 augustus 2024. 

Verzwegen mensenrechtenschendingen

Voor dit schaduwrapport maakte GRIP een stand van zaken op over de toepassingen van het VN-Verdrag Handicap in Vlaanderen. Daarbij selecteerde GRIP een aantal prioritaire thema’s zoals:

* gelijkheid en anti-discriminatie (art. 5)

* bevorderen van bewustwording (art. 8)

* onafhankelijk leven en deel uitmaken van de maatschappij (art. 19)

* onderwijs (art. 24)

* werk en tewerkstellingskansen (art. 27)

* recht op een waardige levenstandaard en sociale bescherming (art. 28)

* nationale implementatie en toezicht (art. 33)

Op tal van punten komt GRIP tot de vaststelling dat Vlaanderen geen grondig werk maakt van de implementatie van het VN-Verdrag Handicap. Een aantal schendingen vallen op. Maar deze worden in Vlaanderen niet eens beschouwd  als schendingen. Daarom benoemen we deze als verzwegen mensenrechtenschendingen.

De voornaamste mensenrechtenschendingen die GRIP zal aanklagen bij het VN-Comité zijn:

* Omdat de Vlaamse regering onvoldoende budget beschikbaar maakt voor ondersteuning, blijft het probleem van de wachtlijsten aanhouden. Ongeveer 20.000 volwassenen en minderjarigen staan op een wachtlijst bij het VAPH, met wachttermijnen die oplopen tot 20 jaar.

* Vlaanderen houdt een apart systeem voor speciaal onderwijs in stand, breidt dit zelfs verder uit en investeert ondermaats in inclusief onderwijs.

* Mensen met een handicap zijn duidelijk ondervertegenwoordigd op de reguliere arbeidsmarkt. En werkplekken zijn in Vlaanderen nog onvoldoende omgevormd tot inclusieve werkplekken met de nodige redelijke aanpassingen.

* De uitkeringen voor personen met een handicap liggen nog steeds lager dan de armoederisicodrempel.

Toch lichtpunten

GRIP benoemt in het schaduwrapport ook de positieve initiatieven die genomen zijn om het VN-Verdrag Handicap te implementeren:

* De opname van het recht op inclusie en redelijke aanpassingen in de grondwet.

* De oprichting van NOOZO als Vlaamse adviesraad handicap is een belangrijke versterking van de beleidsparticipatie van mensen met een handicap.

* Een streefcijfer schermzichtbaarheid in de nieuwe beheersovereenkomst van de VRT bevordert de beeldvorming.

* Het decreet persoonsvolgende financiering (PVF) versterkt in principe de zelfregie van personen met een ondersteuningsnood.

Er zijn dus lichtpunten. Maar de inschatting van GRIP is dat de afstand tussen de wenselijke situatie en de werkelijke situatie te groot blijft. In Vlaanderen komen we vooral niet tot de paradigmashift en de systeemverandering die nodig is om het VN-Verdrag Handicap waar te maken. 

“Het goede doen” is nog iets anders dan “iets goed” doen voor personen met een handicap.

GRIP stelt vast dat we in Vlaanderen met de mantel van de goede bedoelingen voorbijgaan aan de fundamentele paradigmashift die het VN-Verdrag Handicap voorschrijft. Het gaat niet over “iets goed” doen voor personen met een handicap. Het gaat erom “het goede” te doen om de mensenrechten, zoals vastgelegd in het VN-Verdrag Handicap te respecteren en waar te maken.

Dit vraagt om een herdenken van de klassieke recepten van institutionele zorg, buitengewoon onderwijs, maatwerkbedrijven en vrijwilligerswerk, beeldvorming in de media… . En dat zien we sinds de ratificatie van het VN-verdrag Handicap nauwelijks gebeuren in Vlaanderen.

Het VN-Verdrag Handicap en het motief van inclusie worden vaak aangehaald als sausje om oude gerechten te overgieten. Zo is inclusie een term geworden die zowat alles dekt waar personen met een handicap bij betrokken zijn, ook al staat de concrete praktijk die men dan “inclusief” noemt lijnrecht tegenover wat het VN-Verdrag Handicap voorschrijft. GRIP ervaart  dagdagelijks hoe moeilijk het is om heilige huisjes in vraag te stellen, ook al baseren we ons steeds op het VRPH.

Het ontbreekt nochtans niet aan duidelijkheid bij de VN. Nadat dit verdrag werd uitgewerkt, heeft het comité een reeks commentaren geschreven om duidelijker te maken hoe de staten die het verdrag ondertekenen het verdrag dienen toe te passen. Het VN-Comité gaf in een eerste beoordeling België duidelijke aanbevelingen mee. Het lijkt alsof de Vlaamse regering die aanbevelingen nooit gelezen heeft.

Een paar voorbeelden van de aanbeveling van het VN-Comité uit 2014 die men in de wind lijkt te slaan:

* Een plan opmaken dat ervoor moet zorgen dat de bestaande wachtlijsten verdwijnen.

* Een coherente strategie invoeren inzake inclusief onderwijs.

* Alle nodige reglementaire en aansporende maatregelen te nemen om het recht van personen met een handicap op werk in zowel de privésector als de openbare sector te waarborgen.

Per thema

Op dit moment werken we bij GRIP nog even door aan het schaduwrapport. De definitieve versie wordt in het voorjaar van 2024  gepubliceerd en ingediend bij het VN-Comité in Genève.

Bij wijze van een preview van dit rapport geven we per thema 3 commentaren of aanbevelingen weer. 

Artikels 1-4: doelstellingen, begripsomschrijving, algemene beginselen en algemene verplichtingen

* Het is positief dat het recht op inclusie en redelijke aanpassingen in 2021 werd ingeschreven in de grondwet. Voortaan bevat Titel II een artikel 22ter dat luidt: "Iedere persoon met een handicap heeft recht op volledige inclusie in de samenleving, met inbegrip van het recht op redelijke aanpassingen".

* Nieuwe beleidsontwikkelingen zijn niet steeds conform het VN-Verdrag Handicap. Vaak geven beleidsmakers en andere stakeholders een eigen interpretatie aan cruciale begrippen. Daarbij wordt onvoldoende rekening gehouden met de bemerkingen of adviezen van mensenrechtenorganisaties en het onafhankelijk monitororgaan (Unia).

* Nieuwe decreten en besluiten op Vlaams niveau worden voor een formeel advies best voorgelegd aan het VMRI dat op die manier een grondige toetsing aan het VRPH kan voorzien. 

Artikel 5: gelijkheid en non-discriminatie

* Zowel op federaal als op Vlaams niveau wordt er aandacht besteed aan de evaluatie en verbetering van de antidiscriminatiewetgeving. Dit resulteert in Vlaanderen binnenkort in een wijzigingsdecreet Gelijkekansen.

* Redelijke aanpassingen worden nog niet overal consequent doorgevoerd. Vaak zijn er tekortkomingen rond het bewustzijn van en informatie over redelijke aanpassingen, zelfs bij ambtenaren. Ook binnen de juridische wereld wordt het juridisch kader van redelijke aanpassingen soms nog verkeerdelijk toegepast.

* Er is nood aan sensibilisatie rond de rechtenbenadering van handicap, zowel bij personen met een handicap als bij de algemene bevolking.

Artikel 8: bevorderen van bewustwording

* In het verslag van België onderkent men terecht: “De medische benadering van handicap is nog steeds zeer aanwezig in de Vlaamse samenleving en de evolutie naar een mensenrechtenperspectief verloopt zeer traag.” 

* Uit onderzoek van GRIP (2020, GRIP en Indiville) naar de beeldvorming over handicap komt naar voren dat de meerderheid van de Vlamingen het goed voor heeft met personen met een handicap. Uit datzelfde onderzoek blijkt ook dat er bij de gemiddelde Vlaming weinig kennis is over de rechten van personen met een handicap.

* Naast programma’s die positief scoren op inclusie, blijft de VRT nieuwe reeksen produceren die duidelijk niet voldoen aan het criterium van inclusieve beeldvorming. Een opvallend voorbeeld daarvan is de serie Down the road. 

Artikel 19: onafhankelijk leven en deel uitmaken van de maatschappij

* Ondanks de oproep van het comité (concluding observations 2014) om een plan uit te werken dat moet “zorgen dat de bestaande wachtlijsten verdwijnen”, zijn de wachtlijsten voor handicapspecifieke zorg en ondersteuning (bij het VAPH) in 10 jaar tijd niet significant afgenomen.

* De Vlaamse regering kan geen plan voor deïnstitutionalisering voorleggen waarbij de investeringen in collectieve infrastructuren worden teruggeschroefd en er meer aandacht wordt besteed aan zelfstandig wonen in de maatschappij.

* Het recht op ondersteuning dient men juridisch te verankeren. Nieuwe regelgeving zorgt best voor een open end-financiering met de nodige middelen om de wachtlijsten op een redelijke termijn weg te werken.

Artikel 24: onderwijs

* We zijn verbaasd dat de Vlaamse regering, ondanks de ratificatie van het VRPH, heel expliciet het buitengewoon onderwijs in stand wenst te houden en blijft promoten.

* De cijfers zijn heel duidelijk: na een kleine afname van het aantal leerlingen in het buitengewoon onderwijs bij de invoering van het M-decreet, stijgen nu terug de leerlingenaantallen in het buitengewoon onderwijs. Vlaanderen blijft zo Europees koploper op het vlak van doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs.

* We vragen aan de Vlaamse regering om duidelijk te communiceren over het recht op en de waarde van inclusief onderwijs, dit om het draagvlak voor inclusief onderwijs te versterken. Daartoe behoort ook duidelijke informatie over het inschrijvingsrecht. 

Artikel 27: werk en tewerkstellingskansen

* Op basis van de meest recente cijfers blijkt dat de werkzaamheidsgraad van personen met een arbeidshandicap bijzonder laag blijft, onder de 50%. En na een positieve trend, was er in 2022 zelfs een terugval van – 2,7% naar 46,5%.

* Het streefcijfer voor de tewerkstelling bij de overheid ligt zowel op het Vlaamse als het federale niveau op 3%. Het is duidelijk dat momenteel geen enkele overheid de vooropgestelde streefcijfers haalt.

* De rol van de maatwerkbedrijven wordt niet herzien, zodat deze gesegregeerde vorm van tewerkstelling voor veel mensen een eindpunt betekent. Hier terug merken we dat de Vlaamse regering (net als bij inclusief onderwijs) de duidelijke richtlijnen van het VN-Verdrag Handicap negeert.

Artikel 28: recht op een waardige levenstandaard en sociale bescherming

* Het armoederisico ligt bij personen met een handicap dubbel zo hoog als bij personen zonder handicap.

* Zowel op federaal niveau als op Vlaams niveau is de aandacht verscherpt voor de kwetsbaarheid van personen met een handicap op het vlak van levensstandaard en inkomen. Een aantal maatregelen werden reeds genomen of ingepland, zoals het wegwerken van de prijs van de liefde. Het is belangrijk om hier nog verdere stappen in te nemen.

* Bij het opstarten van een tewerkstelling (ook bij werk met een lagere verloning en deeltijds werk) worden de uitkeringen te snel verminderd.

Artikel 31: statistieken en het verzamelen van gegevens

* Begin 2022 werd de eerste Handicapmonitor gepubliceerd door Statistiek Vlaanderen. Hierin werden heel wat cijfergegevens opgenomen. GRIP evalueert dit als positief.

* Het tekort aan eenduidige definiëring van handicap blijft een struikelblok voor het verzamelen van eenduidige objectieve gegevens. Om cijfers te kaderen en te interpreteren is een goede definiëring cruciaal.

* Er wordt best verder werk gemaakt van een inclusie-index die focust op de participatie van mensen met een handicap eerder dan op strikt medische gegevens.

Artikel 33: nationale implementatie en toezicht

* We betreuren dat Unia door de verschillende overheden te weinig gerespecteerd wordt in de rol van onafhankelijk monitororgaan. Er is geen afsprakenkader in verband met het inwinnen van adviezen en verschillende duidelijke signalen of adviezen vanuit Unia worden in de wind geslagen, bijvoorbeeld rond inclusief onderwijs of de werking van de NMBS.

* Bij de oprichting van het Vlaams Mensenrechteninstituut (VMRI) in 2023 werd ook de opdracht van monitoring van het VN-Verdrag Handicap opgesplitst in een federale en Vlaamse bevoegdheid. In de toekomst zal het belangrijk zijn dat deze opdracht als monitororgaan door het VMRI zo onafhankelijk en kwalitatief mogelijk kan worden opgenomen.

* Binnen het VMRI dient in voldoende mate een betrokkenheid (met respect voor de onafhankelijke positie) voorzien te worden van het brede maatschappelijk middenveld en expliciet ook van de zelforganisaties van personen met een handicap.